DERVİŞ ÇEYİZİ MÜZESİ

Tarikatlarda kullanılan eşyalar sözlüklerde “cihaz” kelimesi ile ifade edilmiştir ki “cihâz-ı tarikat” ile hem tarikat mensuplarının kullandıkları hem de tarikat binalarında yer alan eşyalar kastedilmiştir. Bu kapsamda genel olarak tâc-ı şerif, hırka, teslim taşı, alem, kanberiyye, habbe, palheng, tesbih, asa, keşkül, teber, tığbend, ibrik, pabuç gibi eşyalar belirtilmiştir. Özellikle kıyafetler için kullanılan “derviş çeyizi” tabiri zamanla tarikatlarda kullanılan diğer çeyizleri de ifade edecek şekilde çalışmalarda yer almıştır.
Kullanım kaynakları Kur’an’-ı Kerim’e, başta Hz. Peygamber (s.a.v) olmak üzere diğer peygamberlerin yaşamına, tarikatın pirinin ve yolun büyüklerinin hayatlarına, yola dair âdâb ve erkâna dayanan “cihâz-ı tarikat/derviş çeyizi” kavramının kıyafetler başta olmak üzere ritüeller kapsamında kullanılan eşyalardan mutfak eşyalarına kadar oldukça geniş bir alanı kapsadığı görülmektedir.

  İrfan Medeniyeti Araştırma Merkezi (İRFA) bünyesinde semâhâne bölümünün galeri kısmında 2018 yılında muhtelif tarikatlara ait tâc-ı şerif, sikke ve kıyafetler başta olmak üzere tekkelerde kullanılan farklı eserler sergilenmeye başlanmıştır. 2023 yılında yapılan kapsamlı bir değişiklik ile galeri kısmı müze/sergi alanı işlevi kazanacak şekilde yenilenmiştir. Bu yenilemeye paralel olarak koleksiyon kapsamı da genişletilmiştir. Müzede özellikle tâc-ı şerif bölümü birçok tarikata ait ya da bir tarikatın farklı kollarında kullanılan örneklerin birarada görülebilmesi açısından önem arz etmektedir.
İRFA Derviş Çeyizi Müzesi’ndeki eserler hediye, bağış ya da tarihi süreçte tarikat mensupları tarafından kullanılmış olan cihâz-ı tarikatların/derviş çeyizlerinin aslına uygun olarak yeniten üretimlerinin yapılması ile koleksiyona dahil olmuştur. Müzede derviş çeyizlerinin yanı sıra Kur’an-ı Kerim, Mesnevi, Divan-ı Kebir, rahle gibi eserler de yer almaktadır.

 

 

Tarikatlarda belirli manevi mertebelere gelen kişilere tekbirlenen, biçimsel özellikleri, renkleri, üzerindeki dikiş ve motifleri ile ait oldukları tarikatın manevi sembollerini yansıtan başlıklara tâc-ı şerif denilmektedir. Tâc toplumlarda hükümdarlık sembolü olarak kullanılmıştır, tarikat mensuplarının giyindiği tâclar “ruhânî saltanat ile manevi devleti” temsil etmektedir. Her tarikatta farklı biçimsel özelliklerde tâclar kullanıldığı gibi aynı tarikatın değişik kollarında ya da tarikat içinde farklı “manevi makamlardaki” kişiler tarafından kullanılan tâclarda da farklılıklar mevcuttur.
Tâcın üst kısmına “kubbe” adı verilmektedir. Kubbedeki dilimlere “terk” denilmektedir. Bazı tâclar terksizdir. Başa geçirilen bölüm “lenger” olarak isimlendirilmekte ve bu kısma destar/sarık gibi adlarla tanımlanan tülbent sarılmaktadır. Destardan sarkan uca taylesân/risale denilmektedir. Ön kısım ise tacın mihrabıdır. 
  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Beyaz kubbeli, 12 terkli tâcın merkezinde kubbe ile aynı renkte düğme mevcuttur. Lengere yeşil dolama destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır

  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Beyaz kubbeli, 6 terkli, kubbe merkezinde altıgen köşeli yukarıdan aşağıya doğru kademeli olarak büyüyen üç adet pul hıfzedilmiş tâc-ı şerifin lengerine yeşil renkli cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.


  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Krem renkli, 12 terkli, merkezinde kubbe ile aynı renkte düğme hıfzedilmiş tâc Sa’dî mürşid tâcıdır. Lengere krem renkli cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.

  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Krem renkli, 7 terkli tâc Sa’diyye halife tâcı olup lengerine krem renkli cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.

  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Beyaz kubbeli, 12 terkli, merkezinde kubbe ile aynı renkte düğme hıfzedilmiş tâcın lengerine yeşil renkli cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır. 

  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Beyaz renkli kubbe terksizdir ve merkeze üstten alta genişleyen üç adet daire şekilli pul hıfzedilmiştir. Lengere yeşil cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır. 


  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Yeşil kubbeli, 32 terkli tâcın lengerine yeşil renkli cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.

  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Beyaz kubbe 4 terkli 40 dallı olup merkeze kubbe ile aynı renkte düğme hıfzedilmiştir. Lengere siyah cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.


  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Sarı renkli kubbe 4 terkli 40 dallıdır. Lengere yeşil cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.

  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Beyaz kubbe 4 terkli 40 dallı olup lengere yeşil cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.



  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Siyah renkli kubbe üzerine beyaz renkli suzeni dikişlerle 4 terkli 40 dallı olan tâcın merkezinde sekiz dilimli halka yer almaktadır. Lengere siyah renkli cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.



  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Beyaz kubbe 4 terkli 40 dallı olup merkeze yeşil zemin üzerine beyaz ve siyah renklerle 18 tığlı gül mühür hıfzedilmiştir. Lengere yeşil cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.



  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Yeşil kubbeli, 14 terkli tâcda terkler beyaz suzeni dikişlerle ayrılmıştır. Lengere yeşil cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.



  ​21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Yeşil renkli 4 terkli kubbe üzerine siyah, beyaz, sarı ve kahverengi ipliklerle bedâhe kompozisyonlar işlenmiştir. Dört kapıda yer alan iki bordür kırmızı suzeni dikişlerle belirtilmiştir. Lengere yeşil cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.




   21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Yeşil kubbeli, 4 terkli tâcın üzerinde beyaz ve eflatun iplerle bedâhe kompozisyonlar işlenmiştir. Dört terkin de merkezinde kandil motifi yer almaktadır. Merkeze 18 tığlı gül mühür hıfzedilmiştir. Lenger kısmında müjgan ismi verilen kürk yer almaktadır. 



  ​21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Kırmızı kubbeli, 8 terkli tâcın merkezine kırmızı zemin üzerine yeşil renkli suzeni dikişli Bağdat gül mührü hıfzedilmiştir. Bu tâc Kadirî-Resmiyye koluna ait halife tâcıdır. Lengere yeşil cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.


  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Kırmızı kubbeli, 12 terkli tâcın merkezinde Bağdat gül mührü hıfzedilmiştir. Lengere yeşil cüneydi destar sarılmış taylasan soldan sarkıtılmıştır.



  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Yeşil kubbeli, 13 terkli tâcın merkezine kubbe ile aynı renkte düğme hıfzedilmiştir. Lengere yeşil cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.



  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Beyaz kubbeli, 12 terkli tâcın merkezinde kubbe ile aynı renkte düğme hıfzedilmiş olup Rifâi mürşid tâcıdır. Lengere siyah cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.




  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Kırmızı kubbeli, 12 terkli tâcın merkezine kubbe ile aynı renkte düğme hıfzedilmiştir. Lengere yeşil cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır.



  21.yy, İnsan ve İrfan Vakfı Hediyesi Sarı renkli, 12 terkli tâcın merkezine kubbe ile aynı renkte düğme hıfzedilmiştir. Lengere sarı cüneydi destar sarılmış, taylasan soldan sarkıtılmıştır. 



  Mevleviyye tarikatında kullanılan başlıklara “sikke” denilmektedir. Sikkeler 45-50cm uzunluğunda, koyu kahverengi, beyaz ya da bal rengi dövme yünden başlıklardır. Bunlardan sarıklı olanlara destarlı; sarıksız olanlara ise dal sikke adı verilmektedir. Hilafet makamındaki kişinin sikkesinde önden arkaya doğru tam ortaya yerleştirilerek çekilen 2cm enindeki şeritlere “istiva” denilmektedir. Sikke iradeyi temsil etmektedir. Sikke/para bastırmak hürriyet sembolü olduğu gibi sikke tekbirlenmesi de “nefsime esir değilim, hürüm” anlamına gelmektedir.

  21.yy, İRFA Keçehane Hediyesi Destarlı ve istivalı sikke olup destar kafesi şeker aviz formda sarılmıştır. 


  21.yy, İRFA Keçehane Hediyesi Keçenin kalıplanması ile oluşturulmuştur.


  21.yy, İRFA Keçehane Hediyesi Keçenin kalıplanması ile oluşturulmuştur.


  20.yy, Hasan Arıcins’in Hediyesi Keçenin kalıplanması ile oluşturulmuştur.


  21.yy, İRFA Keçehane Hediyesi Destarlı ve istivalı sikke olup destar kafesi şeker aviz formda sarılmıştır.


  21.yy, İRFA Keçehane Hediyesi Destarlı ve istivalı sikke olup destar kafesi şeker aviz formda sarılmıştır. 


  21.yy, İRFA Keçehane Hediyesi Keçenin kalıplanması ile oluşturulmuş eser yeşil renkli kafesi şeker aviz destarlıdır.


  21.yy, İRFA Keçehane Hediyesi Keçenin kalıplanması ile oluşturulmuş eser beyaz renkli kafesi şeker aviz destarlı olup istivalıdır.

  ​Arakıyyeler dervişlerin başlarına giyindikleri, pamuk, keçe gibi malzemelerden üretilen başlıklardır. Kadiriyye, Rifâiyye gibi tarikatlarda arakıyyelerin tepelerine gül mühür de hıfzedilmektedir. Halveti-Cerrahiyye’de kullanılan dallı arakıyye destarsız olup tâc-ı şerîfin kubbesindeki dallar bu arakıyyenin etrafında yer almaktadır. Dallı arakıyyeye derviş kabre konurken başına giydirildiği için “ahiret tâcı” adı da verilmektedir.

  21.yy, İRFA Keçehane Hediyesi Eser keçenin kalıplanması ile oluşturulmuştur. Lenger kısmına yeşil kafesi şeker aviz destar sarılmıştır. Destarının sarılış şeklinden dolayı bu tür arakıyelere “Celâli” taribi de kullanılmaktadır.


  21.yy, İRFA Keçehane Hediyesi Keçenin kalıplanması ile oluşturulmuş, elifi olarak tabir edilen bir arakıyyedir. 

  Tarikatlarda kullanılan kıyafetler hırka, tennure, haydariyye, hüseyniyye, elif lam bend, kemer gibi parçalardan oluşmaktadır. Bu kıyafetler genel olarak bütün tarikatlarda kullanılmakla birlikte şekilsel bazı farklılıklar mevcuttur. Müzemizde derviş kıyafetlerine örnek olması açısından Mevleviyye ve Halveti- Cerrahiyye tarikatında kullanılan kıyafetler sergilenmektedir.
Mevleviyye tarikatında giyinilen kıyafetleri hırka, tennure, destegül, elif lam bend, tığbend, iç gömlek ve pantolon ile mest oluşturmaktadır. Cerrahiyye tarikatında kullanılan kıyafetleri haydariyye, tennure, elif lam bend, iç gömlek ve pantolon ile kamarçin oluşturmaktadır.
Hırka tarikatlarda ortak olarak kullanılan kıyafettir. Genel olarak boyu topuk hizasına kadar olan, uzun kollu bu kıyafetlerde yakalarda göbek hizasına kadar on iki sıra dikiş yer almaktadır. Kol yapıları geniş ya da dar olabilmektedir. Hırkalarda her tarikatın kendine özgü rengi olduğu gibi siyah gibi bazı renkler tarikatlarda ortak kullanılmıştır.
Tennure Mevleviyye başta olmak üzere farklı tarikatlarda da kullanılan bir kıyafettir. Mevleviyye’de sema mukabelesinde destegülün altına giyinilen tennurenin bele kadar olan bölümü dar, etek kısmı ise geniş kesimlidir. Diğer tarikatlarda kullanılan tennureler dar kesimli, entari tarzında, uzun kollu, yakasında genelde on iki ilik düğme olan kıyafetlerdir.
Destegül uzun ve dar kollu, boyu bele kadar olan bir kıyafettir. Mevleviyye’de destegül tennure üzerine giyinilen, tennure ile aynı renkte, yakasız, boyun kısmı V şeklinde açık, düğmesiz bir kıyafettir. Sol eteğine eklenen 8-10cm uzunluğunda bir şerit ile sema esnasında dervişin belindeki elif lam bende bağlanmaktadır.
Haydariyye boyu bel hizasına kadar uzanan, kolsuz, yaka kısımlarında göbek hizasına kadar on iki sıra dikiş bulunan, bütün tarikatlarda ortak olarak kullanılan bir kıyafettir. Haydariyyelerin omuz kısımlarında kısa şekilde pmuzdan kola doğru uzanan parçalar mevcuttur.
Elif Lam Bend 8-10cm genişliğinde 150cm uzunluğunda bir kuşak olup bele dolanan kalın kısmının ucunda ince bir kaytan yer almaktadır. Mevleviyye tarikatında kullanılan elif lam bend siyah renkli olup tennure üzerine dolanmakta, bele dolandıktan sonra arta kalan kısımlarına düğüm atılmakta ve destegülün altına saklanmaktadır. Diğer tarikatlarda kullanılan elif lam bendler muhtelif renklerde olabilmekte, Kadiriyye’de bedâhe adı verilen geometrik motifler de işlenebilmektedir.
Tığbend genellikle yünden on iki kat iplikle örülmüş bir kuşaktır. Bektaşiyye, Rifâiyye, Bedeviyye gibi tarikatlarda kullanılmıştır. Mevleviyye tarikatında kullanılan tığbend diğer tarikatlardan farklı olarak kuşak şeklindedir. Derviş bunu tennurenin beline bağlamakta böylece sema sırasında eteklerin açılış oranını ayarlamaktadır.
​Kamarçin dervişlerin tekkelerde giyindiği, deriden üretilmiş paşmaklardır.


  20.yy, Hasan Arıcins’in Hediyesi Siyah renkli, uzun boylu, geniş kollu ve geniş yenli bir Mevlevi hırkasıdır. Yaka kısımlarında göbek hizasına kadar 12 sıra dikiş mevcuttur.


  20.yy, Hasan Arıcins’in Hediyesi Beyaz renkli, yakası göğsün aşağısına kadar “V” şeklinde açık Mevlevi tennuresidir. Üst tarafı bele kadar bedene oturacak şekilde dar, alt kısmı ise geniştir. Yaka kenarlarında dikiş ya da şerit mevcut değildir.



  20.yy, Hasan Arıcins’in Hediyesi Beyaz renkli olup sağ kenarında elif lam bende bağlanmasını sağlayan kuşak mevcuttur. Yaka kenarlarında dikiş ya da şerit mevcut değildir. 


  20.yy, Hasan Arıcins’in Hediyesi Siyah renkli kumaştan mamul bir eserdir. 


  20.yy, Hasan Arıcins’in Hediyesi Beyaz renkli tığbendin ortasında bir sıra siyah dikişten şerit vardır.


  20.yy, Hasan Arıcins’in Hediyesi Günlük kullanılan pantolon ve gömleklerle aynı olup pantolon tennurenin, iç gönmek ise destegülün içine giyinilmektedir. 


   20.yy, Hasan Arıcins’in Hediyesi Siyah deriden mamul, içleri keçeden eserlerdir.

  21.yy, İRFA Terzihanesi Hediyesi Eserin yakasında göbek hizasına kadar on iki sıra dikişle oluşturulmuş şerit mevcuttur. Kollar omuzdan sarkacak kadar uzunluktadır. 


  21.yy, İRFA Terzihanesi Hediyesi Eser Mevlevi tennurelerinden farklı olarak dardır ve boydan düz olarak inmektedir. Yaka kısmı hakim yaka biçimli olup göğsün ortasına kadar “V” şeklinde kesimlidir ve bu bölüm ilikle kapatılmaktadır.



  21.yy, İRFA Keçehanesi Hediyesi Keçeden mamul eserin iki yanı beyaz şeritlerle kuşatılmıştır.


  21.yy, İRFA Terzihanesi Hediyesi Gömlek hakim yakalı olup tennurenin altına giyinilmektedir. Pantolon tennurenin altına giyinilmektedir.


  21.yy, İRFA Hediyesi Deriden mamul kamarçindir. 


  Tarikatlarda meydân-ı şeriflerde serili muhtelif renklerde postlar olup “post-nişîn” kavramı ile şeyh efendi kastedilmektedir. Farklı renklerdeki postlar makamları da ifade etmektedir. Postun bölümlerinin de anlamları vardır. Öne doğru çıkıntı yapan başköşe mihrap, başköşeyle birlikte diğer dört köşe beş vakit namaz, ayrıca dört köşe şeriat, tarikat, mârifet ve hakikat kapılarını ifade etmektedir. Post “nefsimi terbiyeye aldım” demektedir.

  20.yy, İRFA Hediyesi Koyun postunun tuzlandıktan ve kurutulduktan sonra temizlenip yıkanması ile yapılmaktadır. Temizleme işlemi biten post kenar fazlalıkları alındıktan sonra doğal rengi ile kullanılabildiği gibi istenilen renkte boyanabilmektedir. 



  Cilbend, “içinde birden fazla gözü olabilen, evrak koymak için tasarlanmış çanta” olarak tanımlanmaktadır. Bu çantalar özellikle resim ya da kağıtların zarar görmesini engellediği için kitap kabı olarak da kullanılmıştır ve genellikle iki mukavva levhanın birbirine yapıştırılması ile yapılmıştır. Tarikatlarda kullanılan cilbendler genellikle deriden yapılmıştır ve dervişlerin günlük hayatlarında gerekli olabilecek tarak, para, misvak, bazı dua ya da şiirlerin yazıldığı kağıtlar gibi eşyalarının taşınmasında kullanılmıştır. Cilbend tarikat kıyafetlerinde cep olmamasından dolayı çanta işlevi görmüştür. Dervişler cilbendleri kemerlerine takarak taşımıştır. Kemerlere genellikle tokalı bir kayışla bağlanan bu çantaların ön yüzünde kapakları vardır ve üzerine yapılan süslemelerle ait olduğu tarikatın birçok sembolik unsurunu da yansıtmıştır. 



  20.yy, Selman Küçükkömürler’in Hediyesi Deri malzemeden mamul eserin kapak kısmında rumi ve palmet motiflerinden oluşan bitkisel süslemeli dilimli bir kartuş yer almaktadır. 



  20.yy, Hediye İki kapaklı dosya formunda olup etrafı deri bağlarla çevrilmiştir. Süsleme yoktur.



  Tesbih “Kur’an dilinde Allah’ı tenzih etmek” anlamındadır. İslamiyet’te tesbihin kullanımında esas olan “Allah’ı zikretmektir” ve namaz sonrasında 33 kez “Sübhanallah”, “Elhamdülillah”, “Allahuekber” tesbihleri en sık yapılan zikirlerdir. İslamiyet’te ibadet amacıyla kullanılan tesbihlerin tane sayılarının farklı olduğu görülmektedir. Namaz sonralarında kullanılanlar 99 ya da 33 taneliyken 500, 999, 1000, 5000’lik tesbihler ise tekkelerde kullanılmıştır. Mevleviyye tarikatında kullanılan 1000’lik tesbihlerde imame ve durakların sikke şeklinde olanları da vardır. Tarikatta sabah namazından sonra, pazar ve perşembe akşamları ya da kandil geceleri “İsm-i Celâl zikri” yapılacağında bu tesbihler kullanılmaktadır. 33’lük ya da 99’luk tesbihlerin içine konulduğu farklı malzemelerden kaplara ise “tesbih kuburu” denilmektedir.

  21.yy, Hediye Zeytin çekirdeğinden, 99’luk tesbihtir. Habbeler arpa kesimdir.



  21.yy, İRFA Hediyesi 1000’lik tesbihin habbeleri arpa kesimlidir. Duraklar dal sikke formundadır. İmame destarlı sikke ile sonlanmaktadır ve ucta iki habbeden oluşan tepelik yer almaktadır.


   21.yy, Selman Küçükkömürler’in Hediyesi. Dairevi bir deri parçasının kenarlarından geçen yine deri iplerin büzülmesi ile küçük bir torba durumuna getirilmiş, sade bir tesbih kabıdır.


  Müttekâ kelime olarak “dayanılacak değnek” anlamındadır. Müttekâlar halvette oturur şekilde duran dervişin ayaklarını uzatarak uyumaması için başının sabit durmasını sağlamaktadır. Ahşap ya da maden malzemeden üretilen bu eşyaların zemine gelen kısımları düz ya da sivri uçluyken alnın konulduğu kısım hilal şeklindedir. 

  21.yy, Satın Alma Eserin baş kısmı hilal formundadır. Silindirik gövde kazıma tekniğinde baklava motifi ve balık sırtı motifleri ile süslenmiştir.



  21.yy, Satın Alma Eserin baş kısmı hilal formundadır ve uçları aşağı doğru bakan kollarla sonlanmaktadır. Silindirik gövde burgu ve balık sırtı motifleri ile süslenmiştir.